Τα αρχαία Γίτανα, χτισμένα σε μια προνομιακή θέση, στο ύψωμα της Βρυσέλλας του δήμου Φιλιατών Θεσπρωτίας, αποτέλεσαν τον πιο σημαντικό οικισμό του θεσπρωτικού χώρου κατά την υστεροκλασική και ελληνιστική περίοδο. Πολυπληθή, οργανωμένα κατά τον ιπποδάμειο πολεοδομικό σχεδιασμό και με ισχυρή οχύρωση, λειτούργησαν ως πολιτικό κέντρο των Θεσπρωτών κατά την περίοδο της ακμής τους και έως την καταστροφή τους από τους Ρωμαίους το 167 π.Χ. Tα σημαντικότερα μνημεία των Γιτάνων είναι η Αγορά, το γνωστό στη βιβλιογραφία ως «Κτίριο Β», ένα μεγάλο δημόσιο κτίριο, ο ναός της Παρθένου, γνωστός και ως Μικρός Ναός, το Πρυτανείο-Αρχείο και το Θέατρο.
Τα Γίτανα έχουν ταυτιστεί με τα ερείπια της Γκούμανης, όπως είναι η σύγχρονη ονομασία της περιοχής. Ένα απελευθερωτικό ψήφισμα του 4ου αι. π.Χ. του Κοινού των Θεσπρωτών βεβαιώνει ότι πραγματικά η πόλη ήταν το πολιτικό κέντρο των Θεσπρωτών εκείνη την περίοδο. Η οριστική επιβεβαίωση του ονόματος της αρχαίας πόλης, προέρχεται από μια χάλκινη αφιερωματική επιγραφή που αποκαλύφθηκε στο μικρό δίχωρο ναό του δυτικού τμήματος του οικισμού (ΕΝ ΓΙΤΑΝΟΙΣ).
Στη σύντομη ιστορική της διαδρομή, η πόλη γνώρισε σημαντική πολιτική, οικονομική και εμπορική ανάπτυξη, χάρη στην προνομιακή της θέση. Ο πλωτός, κατά την αρχαιότητα, Καλαμάς, από τις εκβολές του στο Ιόνιο μέχρι και το ύψος των Γιτάνων, εξασφάλιζε την πρόσβαση στη θάλασσα, αλλά και τον έλεγχο των χερσαίων και ποτάμιων οδών, διαμέσου των οποίων η πόλη είχε επαφή με το εσωτερικό της Ηπείρου.
Η πόλη, αν και βρισκόταν σε φυσικά οχυρή θέση, περιβλήθηκε με ισχυρό πολυγωνικό τείχος, μήκους 2.400 μ., ενισχυμένο κατά διαστήματα με πύργους. Σύμφωνα με τα μέχρι στιγμής στοιχεία, η πόλη διέθετε εξαρχής ιπποδάμειο πολεοδομικό σχεδιασμό. Η εντός των τειχών πόλη αναπτύχθηκε σε διαφορετικά άνδηρα, ενώ ένα διατείχισμα τη διαχωρίζει στον δυτικό τομέα, όπου αναπτυσσόταν μεγάλο μέρος της δημόσιας και θρησκευτικής ζωής και στον ανατολικό τομέα, όπου κυρίαρχη θέση καταλαμβάνει η Αγορά. Τα μέχρι τώρα ανασκαφικά δεδομένα αναδεικνύουν την επιβλητικότητα των μνημείων που έχουν αποκαλυφθεί κατά τις εργασίες ανάδειξης οι οποίες έχουν γίνει την τελευταία 30ετία. Στον δυτικό τομέα, βρίσκονται ο ναός («μικρός ναός»), με πρόναο και σηκό, και το Πρυτανείο–Αρχείο της πόλης, που διαμορφώνεται γύρω από μια κεντρική αυλή και περιλαμβάνει χώρους συμποσίων με ψηφιδωτά δάπεδα αλλά και αποθηκευτικούς και εργαστηριακούς χώρους. Κτίρια με πιθανό δημόσιο χαρακτήρα έχουν εντοπιστεί και στον ανατολικό τομέα του οικισμού -συμβατικά ονομάζεται «κάτω πόλη»- με πλέον χαρακτηριστικό ένα κτίριο με δωρική κιονοστοιχία και ανάγλυφο αρχιτεκτονικό διάκοσμο. Η Αγορά των Γιτάνων βρίσκεται βορειοανατολικά του διατειχίσματος και έχει τη μορφή ανοιχτής πλατείας που περιβάλλεται από επιμήκη στοά και από συγκρότημα καταστημάτων. Το αρχαίο θέατρο βρίσκεται εξωτερικά της δυτικής οχύρωσης και προοριζόταν τόσο για θεατρικές παραστάσεις όσο και για τις συγκεντρώσεις του Κοινού των Θεσπρωτών. Φαίνεται ότι κατασκευάστηκε εξαρχής λίθινο περί τα μέσα του 3ου αι. π.Χ., όπως δείχνουν οι αρχιτεκτονικές ομοιότητες με τα άλλα θέατρα της Ηπείρου. Το σκηνικό οικοδόμημα ήταν διώροφο και έφερε προσκήνιο, με ημικίονες. Το κοίλο αποτελείται από 28 σειρές εδωλίων, μοιρασμένων σε δύο τμήματα που διαχωρίζονται από το διάζωμα. Διαιρείται σε 7 κερκίδες που διαμορφώνονται μεταξύ 8 κλιμάκων. Ένας μεγάλος αριθμός εδωλίων φέρει στην πρόσθια πλευρά εγχάρακτες επιγραφές με ανθρωπωνύμια, μεταξύ των οποίων διακρίνονται Αλέξανδρος, Μενέδαμος, Χαροπίδας, Παυσανίας, Τιμόδαμος, Κέφαλος, Δόκιμος, Νικόμαχος, Νικόστρατος κ.ά. Η χωρητικότητα του θεάτρου υπολογίζεται σε 4.000 θεατές περίπου
Όσον αφορά τα κινητά ευρήματα από τα Γίτανα, το μεγαλύτερο μέρος χρονολογείται στην ελληνιστική εποχή και κυρίως τον 2ο αι. π.Χ. υποδεικνύοντας την περίοδο ακμής τους.
Στα Γίτανα αποδίδεται και η μοναδική και εξαιρετικά περιορισμένη κοπή του νομίσματος του Κοινού των Θεσπρωτών που υιοθέτησε τα νομισματικά σύμβολα των Ελεατών, του πρώτου θεσπρωτικού φύλου που έκοψε νόμισμα.
